Narodowy Dzień Pamięci Polaków ratujących Żydów pod okupacją niemiecką został ustanowiony w 2017 r. przez prezydenta RP Andrzeja Dudę.
Święto jest obchodzone 24 marca, aby upamiętnić tragedię z 1944 r., która rozegrała się w Markowej na Podkarpaciu. Tego dnia z rąk niemieckich żandarmów zginęła ośmioosobowa polska rodzina Ulmów, która ukrywała ośmioro Żydów.
Już od początku II wojny światowej niemieccy okupanci wprowadzali na zajętych terenach własne prawo rasowe. Zakładało ono stopniowe podporządkowanie podbitych nacji i docelową eksterminację narodu żydowskiego. Aby oddzielić Żydów od Polaków, osoby narodowości żydowskiej były poddawane szeroko zakrojonej stygmatyzacji. Początkowo, oprócz licznych nakazów i zakazów, wprowadzono dla Żydów obowiązek noszenia na ramieniu opasek z gwiazdą Dawida.
Stopniowo w kilkudziesięciu polskich miastach powstawały zamknięte dzielnice żydowskie (getta), m.in. w Warszawie, Łodzi, Krakowie czy Lublinie, do których masowo przesiedlano osoby narodowości żydowskiej. Tragiczne warunki bytowe sprawiały, że stały się one de facto przestrzeniami zagłady.
Od jesieni 1941 r., na mocy niemieckich rozporządzeń okupacyjnych, opuszczanie getta oficjalnie było zabronione pod karą śmierci, podobnie jak wszelka forma wspierania Żydów – nie tylko w miastach, ale również i na terenach wiejskich. Nie zniechęcało to jednak Polaków do czynnego niesienia wszechstronnej pomocy Żydom.
Ryzykując własnym życiem, ukrywali oni osoby narodowości żydowskiej bądź angażowali się w inne formy wsparcia. Do najbardziej znanych trzeba zaliczyć działalność powstałej w 1942 r. Rady Pomocy Żydom „Żegota”. Rada organizowała m.in. akcje ucieczek z getta, pomoc żywnościową czy administracyjną. Wsparcie moralne płynęło też ze strony Armii Krajowej – wydawanie Żydów niemieckim okupantom uznano za przejaw kolaboracji, którą karano śmiercią.
Markowa – wieś położona nieopodal Łańcuta – stała się miejscem tragedii, a zarazem symbolem poświęcenia społeczeństwa polskiego w misji ratowania Żydów.24 marca 1944 r. grupa żandarmów i policjantów weszła na teren gospodarstwa Wiktorii i Józefa Ulmów. Akcja była najprawdopodobniej wynikiem wcześniejszego donosu, że na terenie zabudowań ukrywani są Żydzi. Ośmioro Żydów – Saul Goldman, jego czterej synowie, dwie córki i wnuczka – przez kilkanaście miesięcy znalazło tam schronienie przed zagładą.
Dowodzący akcją porucznik wydał rozkaz natychmiastowego rozstrzelania żydowskiej rodziny. Później zamordowano również Wiktorię i Józefa Ulmów, a także pięcioro ich dzieci; wraz z nimi zabito też nienarodzone dziecko Wiktorii, która była w zaawansowanej ciąży.
Małżeństwo Ulmów zostało zaliczone do grona Sprawiedliwych wśród Narodów Świata, a w 2010 r. uhonorowane pośmiertnie Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski przez prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego. W 2003 r. rozpoczął się proces beatyfikacyjny rodziny Ulmów.
